Cây trồng muốn sinh trưởng tốt, cho năng suất và chất lượng cao, cần nhiều yếu tố tác động như đất đai, phân bón, thời tiết, nước tưới, sâu bệnh và giống. Trong đó, phân bón đóng vai trò then chốt, quyết định đến sự phát triển của cây. Ông cha ta đã đúc kết kinh nghiệm quý báu: “Nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống”. Bài viết này của Hạt Giống Nông Nghiệp sẽ đi sâu vào vấn đề sức khỏe đất và sử dụng phân bón hiệu quả, giúp bà con nông dân hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của việc bón phân hợp lý, từ đó nâng cao năng suất cây trồng.
Nội Dung Bài Viết
Thực Trạng Sử Dụng Phân Bón Tại Việt Nam
Phân bón cung cấp dưỡng chất thiết yếu cho cây trồng. Bón phân hợp lý, cân đối sẽ thúc đẩy cây phát triển, đẻ nhánh, ra hoa nhiều, đậu quả tốt, là tiền đề cho năng suất cao, mùa màng bội thu.
Tuy nhiên, thực tế sản xuất nông nghiệp tại Việt Nam cho thấy, nhiều năm qua, do chạy theo năng suất, nhiều bà con nông dân đã lạm dụng phân bón hóa học, chưa chú trọng đến phân hữu cơ. Hậu quả là hệ sinh vật trong đất suy giảm, đất chai cứng, kết cấu đất bị phá vỡ, khả năng giữ nước kém, biến đổi dinh dưỡng, gây thoái hóa đất, giảm năng suất cây trồng.
Việc lạm dụng phân bón hóa học khiến đất trồng bị thoái hóa, bạc màu và chai cứng, gây ảnh hưởng tiêu cực đến năng suất cây trồng.
Mất Cân Bằng Giữa Phân Vô Cơ và Hữu Cơ
Theo Bộ Nông nghiệp và PTNT, 30 năm qua, nông nghiệp Việt Nam phụ thuộc nhiều vào phân bón hóa học do áp lực tăng năng suất và tính tiện dụng. Ngành nông nghiệp cần gần 11 triệu tấn phân bón mỗi năm, trong đó 75% là phân vô cơ. Nhu cầu phân bón tăng do nhu cầu nông sản tăng. Tuy nhiên, lượng phân thất thoát ra môi trường cũng rất lớn. FAO thống kê Việt Nam nằm trong top các nước sử dụng nhiều phân bón nhất thế giới, dẫn đến thất thoát phân bón ở mức cao: phân đạm 40-60%, phân lân 30-40%.
FAO tính toán, lượng phân bón trung bình thế giới khoảng 145 kg/ha, trong khi Việt Nam trên 400 kg/ha. Điều này cho thấy Việt Nam sử dụng quá nhiều phân bón trên một đơn vị diện tích, gây ra nhiều hệ lụy. Về liều lượng, Việt Nam bón phân cao hơn nhiều quốc gia, gấp 3 lần trung bình thế giới. Tình trạng bón phân mất cân đối, không tuân thủ nguyên tắc “5 đúng” (đúng chủng loại, đúng nhu cầu sinh lý của cây, đúng nhu cầu sinh thái, đúng vụ và thời tiết, đúng phương pháp) khiến hiệu suất sử dụng phân bón thấp: phân đạm 40-45%, phân lân 25-30%, phân kali 55-60%.
Hiệu suất bón phân chỉ đạt 40%, đồng nghĩa 60% lượng phân không được cây hấp thụ, tồn đọng trong môi trường, tương đương 1,77 triệu tấn urê (N), 2,07 triệu tấn supe lân (P) và 344 ngàn tấn kali (K). Mức thất thoát này tương đương 60 ngàn tỷ đồng mỗi năm, tính theo giá phân bón hiện nay.
Các chuyên gia cho rằng, bón quá nhiều phân mà cây không hấp thụ hết ảnh hưởng đến hiệu quả sản xuất. FAO tính toán, phân bón chiếm 40-70% giá thành sản xuất nông sản, tùy loại cây trồng và mùa vụ. Điều này không chỉ gây thất thoát kinh tế mà còn ô nhiễm đất, nước (mặt và ngầm), tăng phát thải khí nhà kính, ảnh hưởng đến chất lượng nông sản. Sử dụng quá nhiều phân đạm còn gây tích tụ nitrat trong nông sản, ảnh hưởng sức khỏe người tiêu dùng. Nhiều diện tích đất khi kiểm nghiệm không đạt tiêu chuẩn an toàn do tồn dư thuốc bảo vệ thực vật, dù đã ngưng sử dụng nhiều năm.
Để sản xuất bền vững, cần bón cân đối dinh dưỡng từ cả nguồn hữu cơ và vô cơ. Hai nguồn này hỗ trợ nâng cao hiệu quả lẫn nhau. Tuy nhiên, hiện nay, chúng ta mới chỉ đáp ứng được 10-25% nhu cầu phân hữu cơ.
Lạm Dụng Phân Vô Cơ
Các nước châu Âu khuyến cáo bón phân theo nguyên tắc “4 đúng” (đúng loại, đúng liều lượng, đúng thời vụ, đúng cách) để đạt hiệu quả cao. Tuy nhiên, ở Việt Nam, vẫn còn tình trạng nông dân sử dụng phân bón và thuốc BVTV tùy tiện, không theo khuyến cáo, chưa chọn sản phẩm phù hợp với cây trồng và dịch hại. Lạm dụng phân bón vô cơ, lãng phí phân bón vẫn diễn ra ở nhiều nơi, làm tăng chi phí, giảm sức cạnh tranh nông sản, ô nhiễm môi trường, gây mất cân bằng hệ sinh thái nông nghiệp.
Việc bón thừa phân bón với mong muốn tăng năng suất vẫn còn phổ biến, gây tốn kém, ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng sức khỏe người sản xuất và tiêu dùng.
Việc sử dụng phân bón ngày càng bộc lộ nhiều khiếm khuyết và hạn chế, đặc biệt là việc lạm dụng phân bón vô cơ.
Phân bón dư thừa, dễ hòa tan trong nước, bị rửa trôi xuống ao hồ, sông suối, ngấm xuống nước ngầm, gây ô nhiễm nguồn nước. Nitrat cao trong nước gây độc cho sinh vật dưới nước. Việc sử dụng phân bón bộc lộ nhiều khiếm khuyết: lãng phí do lạm dụng, chi phí tăng cao; khả năng hấp thụ của cây trồng hạn chế; 40% phân đạm, 50% phân kali, 60% phân lân bị rửa trôi.
Không khí bị ô nhiễm do quá trình chuyển hóa phân bón, bay hơi khí độc như amoniac khi sử dụng quá nhiều phân vô cơ, đặc biệt là phân chứa đạm (N). Đạm tồn dư trong đất, nước và nông sản, ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe con người, gây ung thư, chứng máu methaemoglobin do NO3- và NO2-.
Bộ Nông nghiệp và PTNT phân tích, một số loại phân bón chứa chất gây hại cho cây trồng và con người như kim loại nặng (asen – As, chì – Pb, thủy ngân – Hg, cadimi – Cd), vi sinh vật gây bệnh đường ruột (E. Coli, Salmonella, Coliform) khi vượt quá mức quy định.
Đạm dư thừa trong đất hoặc cây đều gây hại môi trường và sức khỏe. Bón thừa phân đạm hoặc bón sai cách khiến nitơ và phospho theo nước thải xuống thủy vực, gây ô nhiễm. Đạm dư thừa chuyển thành Nitrat (NO3-) hoặc Nitrit (NO2-) gây độc cho động vật thủy sinh, gián tiếp ảnh hưởng động vật trên cạn sử dụng nguồn nước, và đặc biệt gây hại cho sức khỏe con người qua nguồn nước hoặc sản phẩm trồng trọt, nhất là rau quả ăn tươi.
Nghiên cứu y học gần đây cho thấy, phospho dư thừa trong nông sản hoặc nước làm giảm hấp thụ canxi, gây lắng đọng muối triphosphat canxi không tan, tăng sản xuất para thormon, huy động canxi từ xương, tăng nguy cơ loãng xương, đặc biệt ở phụ nữ.
Lạm dụng phân, thuốc hóa học còn ảnh hưởng chất lượng nông sản xuất khẩu. Nông sản bị trả về, bị cảnh báo trên thị trường quốc tế gây tổn thất kinh tế và thương hiệu cho nông sản Việt.
Gây Ra Tình Trạng “Chai Đất”
Phân vô cơ tiện dụng, đáp ứng nhu cầu cây trồng từng thời kỳ, nhưng tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm đất, nước, không khí. Lạm dụng phân hóa học, bón không cân đối, không đúng cách, bón quá nhiều trong thời gian dài gây tác động tiêu cực đến môi trường, suy kiệt đất, gây hại sức khỏe con người và sinh vật có ích.
Đối với cây trồng, phân hóa học dư thừa để lại tồn dư muối trong đất, cản trở hấp thụ dưỡng chất. Sử dụng liên tục nhiều năm, acid hình thành phá hủy chất mùn hữu cơ phì nhiêu từ sự phân hủy vi sinh vật, làm cây mẫn cảm với sâu bệnh vì phân hóa học tiêu diệt vi sinh vật có lợi cho cây.
Lạm dụng phân vô cơ khiến đất bạc màu, chai cứng, chua hóa, pH giảm, tích tụ kim loại nặng. Mất cân bằng sinh học do hệ vi sinh vật có lợi bị tiêu diệt. Nhiều loại phân vô cơ (đặc biệt là phân đơn) không cung cấp hoặc thay thế được vi lượng mà cây hấp thụ từ đất, gây cạn kiệt vi lượng trong đất.
Ông Phùng Hà, Tổng Thư ký Hiệp hội Phân bón Việt Nam, cho rằng lạm dụng phân bón khiến lượng thất thoát tồn trữ trong đất, gây chai đất hoặc hòa tan ngấm xuống nước, gây ô nhiễm, tăng phát thải khí nhà kính, trong khi Chính phủ cam kết đưa phát thải ròng về 0 vào năm 2050. Lạm dụng phân vô cơ không chỉ lãng phí tiền bạc, công sức mà còn gây thoái hóa đất nghiêm trọng.
Tại Hội thảo “Giải pháp phục hồi và phát triển bền vững cây có múi ở Việt Nam” năm 2023, Sở Nông nghiệp và PTNT Hòa Bình cho biết diện tích cây có múi tại địa phương bị suy thoái mạnh giai đoạn 2018-2021 do phát triển cây có múi ngoài quy hoạch, đất trồng không đủ điều kiện, canh tác lâu năm sử dụng nhiều phân vô cơ, thuốc BVTV khiến đất chai cứng, giảm độ thoáng khí, kém khả năng giữ nước, dần thoái hóa về mặt vật lý. Phân vô cơ còn gây hại hệ vi sinh vật đất do thay đổi pH, hàm lượng kim loại nặng, ảnh hưởng sinh trưởng và phát triển của vi sinh vật cố định chất dinh dưỡng.
Tối Ưu Giá Trị Từ Phân Hữu Cơ
Chuyên gia nông nghiệp khuyên người nông dân nên thay thế phân hóa học bằng phân hữu cơ, phân sinh học để sản xuất nông nghiệp sạch. Phân hữu cơ giúp phục hồi dinh dưỡng, duy trì cấu trúc đất, tăng cường hoạt động vi sinh vật, làm đất tơi xốp, giúp rễ hút dinh dưỡng tốt hơn. Chất hữu cơ cung cấp CO2 cho cây quang hợp, chứa chất có hoạt tính sinh học, kích thích phát triển bộ rễ, nâng cao tính thẩm thấu màng tế bào, huy động dinh dưỡng, tăng tính đệm của đất. Phân hữu cơ chứa đầy đủ đa, trung, vi lượng mà phân khoáng không có được.
Phân hữu cơ cung cấp dinh dưỡng ổn định, cải thiện tính chất vật lý, hóa học, sinh học đất, hạn chế rửa trôi, tăng độ thấm và khả năng giữ nước, tăng khả năng chịu hạn của cây.
Phân bón hữu cơ được sản xuất từ thức ăn thừa là một giải pháp hiệu quả và thân thiện với môi trường.
Việt Nam có nhiều lợi thế sản xuất phân hữu cơ với khoảng 156 triệu tấn phụ phẩm từ trồng trọt, chăn nuôi, chế biến nông sản, thủy sản. Khai thác tốt nguồn nguyên liệu này giúp nông dân tiết kiệm tài nguyên, chi phí nhân lực cải tạo đất, tạo lợi ích kinh tế, tận dụng hiệu quả nguồn nguyên liệu địa phương, giải quyết ô nhiễm môi trường từ chất thải sản xuất, chăn nuôi.
Phân hữu cơ sản xuất đúng quy trình, bón đúng liều lượng an toàn cho sức khỏe, giảm ô nhiễm môi trường, góp phần phát triển nông nghiệp bền vững. Trong bối cảnh nhu cầu thực phẩm an toàn toàn cầu tăng cao, sử dụng phân hữu cơ kết hợp phân vô cơ chất lượng cao là xu hướng tất yếu. Phối hợp hài hòa phân hữu cơ và vô cơ giúp tối ưu năng suất, chất lượng cây trồng, nâng cao sức khỏe đất.
Các loại phân hữu cơ cải tạo đất tốt như phân chuồng (bò, trâu), phân ủ rác nhà bếp, phân xanh (dã quỳ, cỏ lào, bèo hoa dâu, lục bình), xác bã thực vật (rơm rạ, cỏ khô, lá khô, vỏ hạt, thân ngô đậu). Các nguồn hữu cơ này giúp đất tơi xốp, mềm mịn, phì nhiêu, giữ ẩm tốt, cải thiện đất khô cứng, bạc màu, tạo cấu trúc đất thông thoáng.
Ủ các loại bã đậu nành, vỏ khóm, hèm bia, chuối… dùng để bón cho cây bưởi nhằm thay thế phân bón hóa học là một phương pháp hiệu quả.
Hướng Đi Cho Nền Nông Nghiệp Xanh
Bộ Nông nghiệp và PTNT cho biết lượng phân bón sử dụng trong trồng trọt giảm mạnh qua các năm: năm 2020 là 10,23 triệu tấn (7,6 triệu tấn hóa học, 2,63 triệu tấn hữu cơ, 16,8 triệu tấn hữu cơ do nông hộ sản xuất), trung bình 753 kg/ha gieo trồng; năm 2021 là 10,09 triệu tấn (7,81 triệu tấn hóa học, 2,89 triệu tấn hữu cơ, 18,36 triệu tấn hữu cơ do nông hộ sản xuất), trung bình 733 kg/ha; năm 2022 gần 7 triệu tấn (5,3 triệu tấn hóa học, gần 1,7 triệu tấn hữu cơ, trên 21 triệu tấn hữu cơ do nông hộ sản xuất), trung bình 509 kg/ha. Số sản phẩm phân hữu cơ (bao gồm phân sinh học) được công nhận lưu hành trên 7.000 sản phẩm, chiếm 27% tổng số phân bón được công nhận. Công suất sản xuất phân hữu cơ năm 2023 là 4,8 triệu tấn (tăng hơn 4 lần so với 2017), tỷ trọng công suất phân hữu cơ tăng từ 9,5% lên 22,9%, tỷ trọng công suất phân vô cơ giảm từ 90,5% xuống 77,1%.
Bộ Nông nghiệp và PTNT đang xây dựng mô hình sử dụng phân hữu cơ hiệu quả trên 9 nhóm cây trồng chủ lực: lúa, cà phê, cao su, điều, hồ tiêu, chè, cây ăn quả, rau, sắn. Đến năm 2030, ít nhất 80% tỉnh, thành phố sẽ xây dựng mô hình sử dụng phân hữu cơ gắn với chuỗi giá trị sản phẩm chủ lực, đặc sản địa phương.
Tại Tiền Giang, nông dân bắt đầu ưu tiên phân hữu cơ, tạo ra sản phẩm sạch, an toàn, thân thiện môi trường. Ông Võ Văn Hai, TP. Mỹ Tho, ủ phân bò bón cho 300 gốc bưởi da xanh hơn 5 năm tuổi. Ông cho biết nhờ phân hữu cơ mà vườn bưởi xanh tốt, kéo dài thời gian cho trái. Phân hữu cơ làm đất tơi xốp, giữ nước, hạn chế sâu bệnh. Phân hóa học làm lá to, mỏng, dễ bị sâu bệnh, còn phân hữu cơ làm cành, lá, cây cứng cáp, lá dày, chịu đựng điều kiện bất lợi tốt hơn, ít bị sâu bệnh.
Có nhiều giải pháp cho đất khỏe như luân canh, cải tạo đất, nhưng bón phân hợp lý là yếu tố tiên quyết.
Kết Luận
Việc bón phân hợp lý, cân đối giữa phân hữu cơ và vô cơ là chìa khóa cho một nền nông nghiệp bền vững, mang lại năng suất cao và sản phẩm chất lượng. Hạt Giống Nông Nghiệp khuyến khích bà con nông dân áp dụng các kỹ thuật bón phân tiên tiến, kết hợp sử dụng phân hữu cơ để cải tạo đất, bảo vệ môi trường và nâng cao hiệu quả kinh tế. Hãy liên hệ với Hạt Giống Nông Nghiệp để được tư vấn chi tiết về các giải pháp phân bón tối ưu cho cây trồng của bạn.